اختلال یکپارچگی حسی

اختلال یکپارچگی حسی چگونه به وجود می آید؟ افراد با اختلال پردازش حسی با چه مشکلاتی روبرو هستند؟ آیا مشکلات یکپارچگی حسی دلیلی قطعی بر اختلال اوتیسم است؟برای رسیدن به پاسخ این سوالات و پرسش های مشابه مطالعه این مقاله را به شما پیشنهاد می کنیم

یکپارچگی حسی چیست؟

یکپارچگی حسی عبارت از یک فرآیند عصبی در خصوص سازماندهی اطلاعاتی است که ما از حس های اصلی و درونی کسب می کنیم. به طور معمول سیستم اعصاب مرکزی شبکه ای را ایجاد می کند که به ما اجازه شناسایی، تفسیر، دریافت، توجه کردن، نادیده گرفتن، جستجو کردن یا اجتناب از حس های معینی را می دهد. این سیستم اعصاب مرکزی است که به ما اجازه می دهد آنچه را که لذت بخش است، جستجو کنیم و از آنچه دردناک است اجتناب کنیم. به عبارت دیگر یکپارچگی حسی بیان کننده پردازش مغزی صحیح حواسی است که در بدن ما وجود دارد بدون انکه یک حس در حس دیگر اختلال ایجاد کند.

یکپارچگی حسی موفق شامل چه مراحلی است؟

• دریافت موفق اطلاعات حسی

• پردازش صحیح اطلاعات حسی

• ترکیب اطلاعات حواس مختلف برای ایجاد تصویری کامل

• اتخاذ یک تصمیم،بر اساس اطلاعات وارد شده از همه منابع

• اجرای پاسخ،به وسیله فرستادن تکانه های الکتریکی به عضلات و اندام ها

اگر همه مراحل به صورت روان و مناسب طی شود شما حتی متوجه آنچه که اتفاق افتاده است نمی شوید اما اگر هر کدام از این مراحل به درستی انجام نگیرد اختلال یکپارچگی حسی به وجود می آید.

اختلال یکپارچگی حسی Sensory Integration Dysfunction  و یا اختلال پردازش حسی Sensory Processing Disorder که در برخی مقالات به جای هم به کار می روند نوعی اختلال عصبی، ناشی از عدم توانایی مغز برای یکپارچه سازی، پردازش و پاسخ به اطلاعات مشخص دریافت شده از سیستم های حسی اصلی بدن است.کودکان با این اختلال دنیای حسی متفاوتی را تجربه می کنند. آنها ممکن است در برخی از حواس جستجوگر حسی باشند و بالعکس از دریافت حواسی دیگر اجتناب کنند.

سیستم های حسی بدن را بشناسیم

در فرایند یکپارچگی حسی علاوه بر حواس پنج گانه ای  که بارها در رابطه با آنها شنیده ایم حس عمقی و حس وستیبولار نیز از اهمیت بالایی برخوردارند.

حس بینایی پردازش بینایی به معنی توانایی تشخیص و تفسیر تحریکات بینایی است که به آن مهارت ادراک بینایی نیز گفته می شود. ادراک بینایی شامل جهت یابی و تشخیص راست و چپ ،تشخیص شکل، حافظه بینایی و توالی حافظه بینایی ،هماهنگی حرکات چشمی ،تشخیص شکل از زمینه ،روابط فضایی،اکمال بینایی و توانایی کپی کردن خطوط است.

حس شنوایی پردازش شنوایی به معنی توانایی مغز برای دریافت، تشخیص، جهت یابی، تمییز، فیلتر نمودن و تفسیر صداهای اطراف ما به منظور فهم آن است

حس لامسه گیرنده های حس لامسه در پوست قرار دارند و به همراه حس عمقی منجر به دریافت تصویری از بدن می شود و نقش مهمی در درک ما از محیط پیرامون خود دارد. همچنین منجر به بروز واکنش های حفاظتی در آدمی برای حفظ حیات و بقا می شود. انواع محرکات لمسی شامل درد، لمس سطحی یا سبک، لمس عمقی، سرما و گرما، فشار و ارتعاش می باشند.

حس عمقی حس عمقی یا حس وضعیت،گیرنده های آن در مفاصل،عضلات،لیگامان ها قرار دارند و بطور ناخودآگاه اطلاعاتی از وضعیت بدن به ما می دهد.به این معنی که مغز می فهمد عضلات چه هنگام و چگونه در حال استراحت یا کشش و انقباض هستند و یا چگونه مفاصل خم و باز می شوند. علاوه بر آن این حس مربوط به دریافت مفاهیمی چون وزن، فشار، کشش و تغییر در وضعیت می شود. 

همه ما گیرنده‌های حسی در عضلات خود داریم که بدون نگاه کردن به اندام های بدن خود به ما ‌می‌گویند که آنها در کجا قرار دارند. به عنوان مثال، زمانی که دست خود را بالا ‌می‌برید، بدون نگاه کردن به خود در آینه می‌دانید که در این حالت بازویتان بالای سرتان قرار دارد. کودکانی که در پردازش حس عمقی اشکال دارند ممکن است زمانی که دست‌هایشان را جلوی بدنشان صاف و کشیده است فکر کنند که دست‌هایشان بالای سرشان قرار دارد.

حس وستیبولار سیستم وستیبولار شامل قسمت‌هایی از گوش داخلی و مغز است که به کنترل تعادل، حرکت چشم و جهت‌گیری فضایی ما کمک ‌می‌کند. این سیستم به ما کمک ‌می‌کند تا پایداری و ثبات خود را حفظ کرده و در حالت قائم بایستیم. کودکانی که سیستم وستیبولار آنها مشکل دارد ممکن است  ندانند که بدن آنها در چه فضایی قرار دارد و حس تعادل خود را از دست داده و قادر به کنترل بدن خود نباشند

حس بویایی

حس چشایی

الگوهای رفتاری در اختلال پردازش حسی چگونه هستند؟

• Seeking یا جستجوگر حسی به طور عمومی در این الگو آستانه عصبی فرد بالا است (کم حسی دارند و دیرتر از نرمال حس را دریافت می کنند) و کودک خودش به طور خودآگاه به دنبال تحریک حسی خود می باشد . به طور کلی به نظر می رسد این کودکان از تجارب حسی لذت می برند . والدین و معلم های این کودکان گزارش می کنند که کودک اشیاء مختلف را به پوستشان می مالند و اشیاء را به دهان می برند.

• Avoiding یا اجتناب حسی این کودکان(بیش حسی دارند و آستانه تحریک پایین تر از سطح نرمال است) تمایلی برای کشف و پیگیری محرکات حسی ندارند و همواره تلاش می کنند یکسری حس ها را تجربه نکنند .

• Sensitivity یا حساسیت حسی این کودکان نیز از لحاظ حسی آستانه پایینی دارند و به دلیل این حساسیت مداوم به جزئیات محیط توجه می کنند و به نوعی دچار نوعی بیش توجهی و الگوهای بیش فعالی یا ADHD می شوند. این کودکان به نوعی حواس پرت هستند و به محرک هایی توجه می کنند که دیگران توجه نمی کنند، مثلا هنگام دیکته کودک به صدای موبایل بیرون دقت می کند.

• Registration یا ثبت حسی کودکانی که این الگو را دارند عموماً در تست توجه موفق می شوند و می توانند حواس خود را جمع کنند حس این کودکان دیر برانگیخته می شود و برای اینکه وارد فعالیت اجتماعی اشان کنیم نیاز به انرژی زیادی است بچه هایی هستند که خسته به نظر می رسند و سطح انرژی پایینی دارند.

بدین ترتیب بیش حسی (سطح آستانه پایین) و کم حسی (آستانه بالاتر از نرمال است و فرد دیرتر از نرمال تحریکات را دریافت می کند) هرکدام می تواند سبب بروز علائم و نشانه های متفاوتی در حواس ما شوند. افرادی که دارای حساسیت بیش از حد حسی هستند ممکن است پرخاشگرانه و ناراحت به نظر برسند و به طور کامل در تحریکات حسی غرق شوند.بیش حسی در کودکان ممکن است منجر به گوشه گیری و انصراف، محدودیت در مشارکت  اجتماعی، فعالیت های ورزشی و تحصیلی را به دنبال داشته باشد.از سوی دیگر افراد با حساسیت حسی پایین ممکن است خسته و خواب آلود به نظر برسند و درگیر کردن آنها برای یک فعالیت کار دشواری خواهد بود.

کودکان با اختلال در پردازش حس لامسه ای (touch)

در صورتی که سیستم حسی لامسه ای به درستی عمل نکند کودکان این اختلال را به شکل بیش حسی (Hypersensitivity) و کم حسی(Hyposensitivity) نشان می دهند.

بیش حسی لامسه ای منجر به تدافع لمسی شده و در نتیجه تحریکات بیش از حد مغز فرد نمی تواند رفتار خود را سازماندهی کند و سبب بروز پاسخ های هیجانی منفی نسبت به تحریک لمسی در آنها می شود.این کودکان به طور معمول یک یا چند مورد از نشانه های زیر را دارند:

• فرد نسبت به لمس سطحی بسیار حساس است
• به هنگام لمس توسط دیگران خود را کنار می کشد یا از درآغوش گرفتن متنفر است و تماس فیزیکی را دوست ندارد
• از پوشیدن برخی از لباس ها به خاطر جنس و بافت آن ها خودداری می کند. برچسب و یا اتیکت لباس ها برایش خوشایند نیست
• از کوتاه نمودن مو و شانه زدن بیزار است
• از راه رفتن روی سطوحی مثل چمن، فرش و سطح خیس بیزار است
• از بودن در جاهای شلوغ بیزار است
• از لمس برخی از موارد دوری می کند مثل چسب، شن و ماسه، گل و نقاشی انگشتی

کودکانی که در حس لامسه ای کم کار هستند معمولا نشانه های زیر را دارند:

• به تحریکات دردناک واکنشی نشان نمی دهد یا دیر واکنش نشان می دهد
• در دستکاری اشیاء و اسباب بازی ها مشکل دارد به جای استفاده از تمام دست از نوک انگشتانش استفاده می کند
• اشتیاق لمسی دارد به این معنی که به طور مداوم و یکسره وسایل را لمس می کند یعنی مالش و سایش مکرر دارد

کودکان با اختلال در پردازش حس عمقی (Proprioception)

اختلال کارکردی سیستم حس عمقی منجر به علائم زیر می شود:
•  خام حرکتی یا دست و پا چلفتی بودن
• تمایل به افتادن
• فقدان آگاهی از وضعیت بدن در فضا
• ضعف در مهارت های درشت حرکتی
• ضعف در مهارت های ریز حرکتی مثلا مشکل در دستکاری اشیاء ریز مثل دکمه، گیره
• غذا خوردن به صورت کثیف و شلخته
• وضعیت بدنی نامناسب
• ناهماهنگی حرکتی
• برخورد با اشیا و افراد

نشانه های اختلال در پردازش حسی وستیبولار

حساسیت بیش از حد به تحریکات وستیبولار منجر به بروز علائم زیر می شود:
• ترس از حرکات طبیعی و معمولی مانند تاب، سرسره، سطح شیبدار
• ترس از بالا و پایین رفتن از پله و یا هر نوع بلندی
• ترس از پریدن
• ماشین سواری را دوست ندارد
• ضعف در راه رفتن روی سطوح ناهموار و سطح شیبدار
• این کودکان غیرفعال و ترسو یا پرخاشگر هستند
• پیوسته نیازمند حمایت های فیزیکی بزرگتر ها هستند

کودکان با حساسیت کمتر از حد وستیبولار معمولا :
• دست و پا چلفتی بوده، تلو تلو می خورد و دائم زمین می خورد
• درفعالیت های ورزشی ضعیف عمل کرده و لذت نمی برد
• در هماهنگی دو طرف بدن دچار مشکل است و عبور از خط میانی بدن امکان پذیر نیست
• تثبیت غلبه طرفی ندارد و دست غالب مشخص نشده است
• در تشخیص راست و چپ دچار مشکل است
• حروف را جابجا می بیند و کلمات را برعکس می خواند
• در خواندن و نوشتن تاخیر دارد
• در دنبال کردن اشیاء در حال حرکت، در کشیدن خط، در خواندن یک سطر تایپ شده و در نهایت در کپی کردن نوشته های روی تخته مشکل دارد

کودکان با اختلال پردازش حس بینایی

اختلال در پردازش بینایی منجر به مشکلات زیر می شود:

• فرد دائما به اشیاء دور و بر خود می خورد
• مرز بین خود و دیگران را تشخیص نمی دهد
• هنگام رنگ آمیزی بیرون از کادر را رنگ می کند. در شمارش اعداد مشکل دارد و ترتیب را رعایت نمی کند
• مشکل در تماس چشمی و یا تعقیب، ثبات و ردیابی بینایی دارد
• به هنگام خواندن یا نوشتن از روی کتاب سطر را گم می کند
• مشکل در درک عمق دارد
• توجه کمی به جزئیات تصویر دارد
• ضعف در مهارت های نوشتاری و خواندنی دارد
• در چیدن پازل و بازی های ساختنی مشکل دارد
• در تشخیص و ترسیم حروف، اعداد و اشکال مشکل دارد
• حساسیت به رنگ ها و نورهای تند و شفاف به ویژه نورهای فلش دارد
• در فهم دستورالعمل های غیر کلامی ضعیف است
• ضعف در تشخیص شکل از زمینه
• ممکن است دچار اختلال یادگیری در زمینه خواندن، نوشتن و یا ریاضی باشد

نشانه های کودکان با اختلال در پردازش حس شنیداری

• در مهارت های مرتبط با شنیدن، توجه کردن و پاسخ دهی به سوالات شفاهی اشکال دارد

• به راحتی حواسش پرت می شود و در تمرکز گرفتن مشکل دارد

• به دلیل مشکل در پردازش شنوایی نیاز به زمان بیشتری برای پاسخ دهی به پرسش ها دارد

• به صداهای معمول عادت نمی کند و واکنش های نامناسب نشان می دهد.برای مثال از صدای تلویزیون از جا می پرد

• در پیدا کردن جهات مشکل دارد

• ضعف در مهارت های ترتیب دهی ،حافظه ای و توالی حافظه شنیداری دارد و در نتیجه فرد نمی تواند دستورالعمل های چند مرحله ای را انجام دهد

•در محیط های شلوغ دچار اضطراب می شوند

کودکان با اختلال در پردازش حس بویایی

این کودکان ممکن است در تفاوت قائل شدن بین بوهای مختلف مشکل داشته باشند. آنها نمی توانند بوهای مختلف را شناسایی کنند برخی تحریکات بویایی برایشان عذاب آور است در حالی که به برخی بوهای قوی دیگر واکنشی نشان نمی دهند.

نشانه های اختلال در پردازش حس چشایی

این اختلال ممکن است  منجربه اجتناب فرد از مزه های غذایی شود که برای دیگران لذت بخش است.همچنین باعث شکل گیری عادات غذایی غلط در کودکان می شود.به طور مثال کودک ممکن است غذاهای شیرین را نخورد و یا مواد غیر خوراکی را به دهان ببرد و بمکد.

اختلال یکپارچگی حسی همراه با چه مواردی دیده می شود؟

• اختلال بیش فعالی و نقص توجه

• اختلالات طیف اوتیسم

• اختلال رفتار مقابله ای

• اختلال یادگیری

• اختلال هماهنگی رشدی

• اختلال وسواس

• اضطراب

• افسردگی

• سندروم تورت

ارزیابی و درمان اختلال یکپارچگی حسی

کاردرمانی بهترین و موثرترین درمان در اختلال حسی است. در نقطه شروع ارزیابی اولیه در قالب تست های عملکردی (فرم  نمایه حسی ۲)، مشاهدات بالینی و مصاحبه با والدین انجام می گیرد. علاوه بر ارزیابی پاسخ دهی هر سیستم حسی و توانایی های یکپارچگی چند حسی ، کاردرمانگر عوامل دیگری را از جمله دامنه حرکتی، قدرت، تون عضلانی، ثبات وضعیتی، الگوهای حرکتی و مهارت های برنامه ریزی حرکتی را ارزیابی کرده و با توجه به نتایج حاصل از ارزیابی درمان یکپارچگی حسی را آغاز می کند. درمان یکپارچگی حسی یک طراحی هوشمندانه و تحریکات مکرر درجه بندی شده برای سیستم های چند حسی متناسب با سطح تحمل کودک فراهم می کند. بدین ترتیب کاردرمانی حسی از یک کودک به کودک دیگر کاملا متفاوت خواهد بود و متناسب با نیازهای ویژه هر فرد انجام می گیرد. درمان یکپارچگی حسی معمولا در یک محیط طراحی شده مخصوص (اتاق حسی) انجام می گیرد که دارای وسایلی مانند تاب، نردبان، تخته پرش، تخته های چرخدار، استخر توپ و.. است. اما تمامی درمان های کاردرمانی نیز در اتاق حسی رخ نمی دهد.مداخلات منزل محور در فضای آشنا برای کودک با استفاده از تحریکات مختلف به ارتقاء یادگیری و یکپارچگی حسی و افزایش سطح عملکرد او می انجامد.