ضایعه نخاعی چیست؟ کاردرمانی در بیماران آسیب نخاعی

ضایعات نخاعی یکی از مهم ترین و رایج ترین عوامل بروز معلولیت و ناتوانی در سراسر جهان است. این ضایعات سبب بروز اختلالات حسی و حرکتی در فرد شده و می تواند در عملکرد سایر قسمت های بدن نیز تاثیرگذار باشد.اما چه عواملی می توانند سبب بروز آسیب های نخاعی شوند؟ ضایعه نخاعی چه تغییراتی در کیفیت زندگی فرد ایجاد می کند؟ کاردرمانی چگونه به درمان این بیماران کمک می کند؟ ما در این مقاله به توضیح کامل ضایعه نخاعی، عوارض پس از آن و کاردرمانی در آن پرداخته ایم

ضایعه نخاعی چیست؟ Spinal cord injury

آسیب نخاعی یا ضایعه نخاعی (Spinal Cord Injury) را می توان به عنوان یک اتفاق موقت، حاد و یا مزمن تعریف کرد. آسیب نخاعی یا ضایعه نخاعی منجر به آسیب عصبی می شود و بر عملکرد حرکتی، حسی، تنفسی، مجاری ادراری و همچنین عملکرد جنسی تأثیر دارد. وقفه های عصبی اتفاق افتاده در بدن بر اثر ضایعه نخاعی، فشار خون و توانایی تنظیم دمای بدن را تحت تأثیر قرار می دهد.

آسیب نخاعی(SCI) ، معمولا منجر به از دست دادن عملکرد حرکتی و یا حسی اندام تحتانی و فوقانی می شود. بنابراین ضایعات نخاعی (SCI) نه تنها بر سلامت جسمی و روحی افراد تأثیر دارند، بلکه تأثیر قابل توجهی بر خانواده ها، جوامع و مراقبت های بهداشتی در سراسر جهان دارند.

علت آسیب نخاعی چیست؟

آسیب های نخاعی ممکن است در اثر آسیب به مهره ها، رباط ها یا دیسک های ستون فقرات یا آسیب مستقیم به خود نخاع ایجاد شوند. آسیب دیدگی نخاع ممکن است در اثر ضربات ناگهانی و ضربه ای به ستون فقرات بیمار که باعث شکستگی، دررفتگی، خرد شدن یا فشرده شدن یک یا بیشتر مهره های بیمار می شود، رخ دهند. یک آسیب نخاعی ممکن است در اثر آرتروز ، سرطان، التهاب ، عفونت یا تخریب دیسک ستون فقرات ایجاد شود. از شایع ترین علل صدمات نخاعی می توان موارد زیر را نام برد:

• تصادفات: تصادفات وسایل نقلیه و موتورسیکلت عامل اصلی صدمات نخاعی است که تقریباً نیمی از صدمات جدید نخاع را هر ساله به خود اختصاص می دهد.

• سقوط از ارتفاع: آسیب نخاعی بعد از ۶۵ سالگی بیشتر در اثر سقوط ایجاد می شود. به طور کلی سقوط حدود ۳۱٪ صدمات نخاعی را شامل می شوند.

• اعمال خشونت آمیز: بیش از ۱۳٪ از صدمات نخاعی ناشی از برخوردهای خشونت آمیز است که معمولاً شامل زخمهای ناشی از گلوله و زخم های چاقو می باشند.

• صدمات ورزشی و تفریحی: فعالیت های ورزشی، مانند ورزش های ضربه ای و غواصی در آب های کم عمق، باعث ایجاد حدود ۱۰٪ آسیب های نخاعی می شوند.

• بیماری ها: سرطان، آرتروز، پوکی استخوان و التهاب نخاع نیز می تواند باعث صدمات نخاعی شوند.

• آسیب های زایمانی: معمولا ستون فقرات ناحیه گردن را تحت تاثیر قرار می دهد

انواع آسیب نخاعی

شدت و محل آسیب نخاعی دو عامل مهم در تعیین علائم و عوارض ضایعات نخاعی هستند. به طور کلی آسیب های نخاعی را از نظر شدت جراحت به آسیب کامل و ناقص طبقه بندی می کنند:

ضایعه نخاعی کامل

در یک ضایعه نخاعی کامل، عملکرد حسی یا حرکتی در زیر سطح ضایعه وجود ندارد. آسیب نخاعی کامل بیشتر در ارتباط با قطع عرضی نخاع، صدمات عروقی شدید، کشش‌های طولی طناب نخاعی یا فشارهای شدید به نخاع است.

در ضایعات کامل به دلیل قطع ارتباط نخاع با مغز، ادراک حسی و کنترل حرکتی فرد مختل شده و در این موارد پیش‌آگهی جهت برگشت عملکرد حسی-حرکتی ضعیف است.

ضایعه نخاعی ناقص

درصورت وجود و حفظ قسمتی از عملکرد حسی یا حرکتی در زیر سطح آسیب مشخص می‌شود. اگر برگشت عملکردهای حسی یا حرکتی سریع باشد، پیش‎آگهی ازنظر بهبود عصبی نیز بهتر خواهد بود.

علاوه بر این، فلج ناشی از آسیب نخاعی ممکن است شامل انواع زیر باشد:

• پاراپلژی: ( پارا به معنای دوقسمت مشابه است) این اصطلاح که به معنای پافلجی است به از دست دادن حرکت و احساس در نیم تنه پایین بدن (پای راست و چپ) اشاره دارد. این ضایعه ناشی از آسیب ستون-فقرات ناحیه T1 و پایین آن است.

• کوادری پلژی: این اصطلاح که به معنای فلج چهارطرفه است شامل فقدان حرکت و احساس در ۴ اندام (دست‌ها و پاها) می باشد. این ضایعه معمولا ناشی از آسیب ناحیه T1 و یا بالای آن است. فلج چهارطرفه معمولا به عضلات قفسه سینه آسیب می‌رساند. آسیب‌های ناحیهC4 و یا بالاتر بیمار را مستلزم به استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی می‌کند.

• تریپلژی: این ضایعه به از دست دادن حرکت و حس در یک دست و دو پا اشاره دارد و معمولا ناشی از قطع نخاع ناقص است.

انواع ضایعات نخاعی در بخش های مختلف ستون فقرات

ضایعه نخاعی گردنی

آسیب به این ناحیه سبب تضعیف دست وپا ودرموارد شدیدتر ممکن است سبب بروزفلج در ناحیه گردن گردد.ناحیه گردن بسیار حساس و منعطف می باشد و نقش این ناحیه از ستون فقرات،کنترل سیگنال های پشت سر و گردن ،شانه و بازو می باشد. به دلیل حساسیست بالای گردن درمان ضایعه این ناحیه کمی با مشکل همراه است که از جمله راههای درمان این استفاده از بریس ها و تثبیت کننده گردن می باشد که کمک بسیاری به درمان این عارضه خواهد کرد.

ضایعه نخاعی سینه ای

این قسمت از ستون فقرات کنترل کننده سیگنال های برخی از عضلات کمر و شکم هستند این نوع ضایعه سبب فلج دراندام های تحتانی شده و اختلال درعملکرد روده ، مثانه و اختلال عملکرد جنسی را به دنبال دارد

ضایعه نخاعی کمری

طناب نخاعی کمری کنترل کننده علائم اندام های تحتانی،شکم ،کمر،باسن و برخی اندام های خارجی دستگاه تناسلی هستند.این نوع آسیب ها موجب از کار افتادن عضلات پا و اختلال روده ومثانه و اختلال عملکرد جنسی فرد خواهند شد.

علائم و عوارض آسیب های نخاعی

با توجه به شدت و محل آسیب نخاعی نشانه های متفاوتی در بیماران دیده می شود. از جمله شایع ترین علائم و مشکلات همراه با ( SCI) می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱٫مشکلات حرکتی

۲٫اختلالات حسی

۳٫درد

۴٫تشدید رفلکس ها بعد از مرحله شوک نخاعی در ناحیه زیر آسیب نخاعی( در ضایعات نورون حرکتی فوقانی)

۵٫اختلالات عضلانی و مفصلی

۶٫اختلال در دستگاه تنفسی

۷٫نقص در عملکرد جنسی

۸٫امکان وجود مشکلاتی جهت تنظیم دمای بدن

۹٫مشکلات ادراری و احشایی

۱۰٫احتمال افزایش رفلکس اتونوم ( هیپر رفلکسی یا دیس رفلکسی اتونومیک) بعد از مرحله شوک نخاعی

۱۱٫مشکلات روحی

۱۲٫سندروم اضافه وزن

۱۳٫زخم بستر

۱۴٫افزایش ریسک آمبولی ریه

کلینیک قادریان واقع در شهر کرج با بهره گیری از جدیدترین تجهیزات درمانی و همکاری با بهترین متخصصین توانبخشی به ارائه مداخلات کاردرمانی در بیماران ضایعه نخاعی می پردازد.تلفن تماس: ۰۲۶۳۲۷۱۷۳۳۷ _۰۹۳۳۱۸۵۳۹۱۸

تشخیص آسیب نخاعی

پزشک ممکن است با یک معاینه دقیق، به بررسی عملکرد حسی و حرکات بیمار بپردازد  تا بتواند آسیب نخاعی را رد و یا تایید کند.

اما اگر فرد مصدوم از درد گردن شکایت داشته باشد و یا هوشیاری اش را از دست داده باشد و علائم آشکاری از ضعف یا آسیب عصبی نداشته باشد، ممکن است آزمایش های تشخیصی اضطراری تجویز شوند، از جمله:

• اشعه ایکس

• اسکن توموگرافی کامپیوتری

• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی

چند روز پس از آسیب دیدگی که برخی از التهابات بیمار فروکش می کنند، پزشک معاینه عصبی جامع تری را برای تعیین سطح و کامل بودن آسیب بیمار انجام می دهد. این آزمایش ها شامل قدرت عضلانی و توانایی بیمار در احساس لمس و لرزش است.

کاردرمانی در بیماران ضایعه نخاعی

توانبخشی و کاردرمانی  ضایعه نخاعی  براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت یک فرآیند پیشرونده ، پویا ، هدفمند، و غالبا محدود از نظر زمانی است که به افراد دارای آسیب نخاعی ، توانایی رسیدن به سطح عملکردی مطلوبشان از نظر ذهنی ، فیزیکی ، شناختی و اجتماعی را می دهد

هدف کاردرمانی ضایعه  نخاعی کمک به فرد در جهت کسب حدکثر استقلال عملکردی ممکن است به نحوی که فرد قادر به بازگشت به زندگی درخانه و جامعه و مشارکت کامل در فعالیت های حرفه ای و تحصیلی خود باشد

اهداف و وظایف کاردرمانی در بیمارن ضایعه نخاعی

• بازآموزی عضلانی و آموزش کنترل حرکتی

• تمرینات تحرک در تخت و جا به جایی ها در ویلچیر

• تمرینات تقویتی،کششی و آب درمانی

• حفظ یا افزایش دامنه حرکتی مفاصل و جلوگیری از تغییر شکل های مفصلی با انجام حرکات فعال ( توسط خود بیمار ) و غیرفعال ( توسط کاردرمان )

• افزایش قدرت عضلانی در عضلاتی که ارتباط عصبی خود را بطور کامل از دست نداده اند این امر از طریق انجام فعالیتهای هدفمند که از طرفی برای بیمار با معنا بوده و از طرف دیگر باعث تقویت عضلات مربوطه می شود، میسر است.

• افزایش استقامت توان بیمار ( استقامت فیزیکی ) از طریق فعالیتهای هدفمند و عملکردی

• تمرینات ایستادن، وزن اندازی و راه رفتن با یا بدون اورتز

• تجویز و آموزش استفاده از اورتز های اندام تحتانی

• برنامه درمان زخم ، کنترل و مراقبت های پوستی جهت جلوگیری از زخم های فشاری

• آموزش فعالیت های روزمره زندگی بیمار ضایعه نخاعی شامل : استحمام ، رفتن به دستشویی، پوشیدن و در آوردن لباس ،غذا خوردن و..

• اطمینان حاصل نمودن از رفت و آمد بدون مشکل و بی خطر به خانه با تجویز و نصب وسائل کمکی از قبیل بالابر، سطح شیب دار(Ramp ) و..

• آموزش فنون ارتباطی و تماسی برای توانمند کردن بیمار در مکالمات و ارتباطات با افرادی که به بیمار خدمات ارائه می دهد

کاردرمانی در بیماران آسیب نخاعی چگونه انجام می گیرد؟

کاردرمانی در ۴۸ ساعت اولیه پذیرش بیمار آغاز می شود و درمانگر پس از انجام ارزیابی های اولیه مداخلات درمانی زیر را در فاز اول از مرحله حاد آغاز می کند

۱٫ برنامه روزانه برای تمرینات دامنه حرکتی مفاصل بلافاصله شروع شده که شامل تمرینات دامنه حرکتی فعال و یا با کمک تراپیست می باشد و برای تمام مفاصل با توجه به توانایی، استقامت و قدرت عضله انجام می شود. تکنیکهای بازآموزی عضلانی برای مچ دست و آرنج نیز در زمان مناسب بایستی شروع شود. بیماران باید برای فعالیتهای مربوط به مراقبتهای شخصی خود از قبیل خوردن، بهداشت شخصی، نوشتن و.. تشویق شوند

۲٫ وضعیت دهی صحیح تمام مفاصل بدن باید ارزیابی شود و همچنین این وضعیتهای صحیح به کارکنان، بیمار و اعضای خانواده آموزش داده می شود

۳٫ تجویز اسپلینت های مناسب برای دست با توجه به سطح ضایعه

۴٫ تسهیل و آماده سازی دست برای عمل گرفتن اشیاء بخصوص برای بیماران با ضایعات در سطح C6-C7

5. بیمار هممچنین باید با وسایلی که کنترل محیط اطراف را برای او میسر و ممکن می سازد آشنا شود و به استفاده از آن تشویق گردد. برای مثال استفاده از تلفن، تلویزیون، رادیو و غیره …

۶٫ آموزش بیمار در دیگر زمینه های مهم از قبیل مراقبت از پوست ، تقلیل فشار بر روی اعضاء و اندام ها، تمرینات دامنه حرکتی مفاصل که باید بصورت روزانه انجام شود و همچنین کمک به بیمار برای نگرش واقع بینانه به توانائی ها و ناتوانیها و نیز مراحل درمانی

۷٫ در حین اینکه بیمار از نظر پزشکی به ثبات می رسد، فعالیت های روزمره زندگی و تمرینات تقویت کننده سبک برای اندام فوقانی باید شروع شود. بخصوص برای بیمارانی که در استراحت طولانی مدت در تخت خواب بوده اند. و نیز تمرینات بر روی تکنیک های جابجایی از صندلی چرخدار به تخت و بالعکس و همچنین افزایش آستانه تحمل برای ماندن در وضعیت نشسته در صندلی چرخدار

در فاز دوم مرحله حاد که بیمار موقعیت بهتری پیدا کرده و قادر به نشستن در صندلی چرخدار است کاردرمانگر اقدامات درمانی بعدی را انجام می دهد:

۱٫شروع فعالیت هایی که باعث افزایش تحمل بیمار در نشستن به حالت کاملا صاف و عمودی می شود

۲٫شروع آموزش تکنیک های تقلیل فشار بر پوست جهت جلوگیری از ایجاد زخم های فشاری درحالت نشسته، به خصوص در نواحی نشیمنگاه و زوائد استخوان ران و دنبالچه .این تمرینات شامل خم شدن به جلو در حالت نشسته است، که فشار را در ناحیه نشیمنگاه تقلیل می دهد( مشروط بر اینکه، بیمار قدرت عضلانی متوسطی در عضلات آرنج و شانه هر دو طرف داشته باشد)

۳٫ادامه تمرینات دامنه حرکتی مفاصل

۴٫شروع تمرینات تقویت کننده عضلات از طریق استفاده از وزن، اسلینگ ( دستگاههای کششی تعلیقی )، دستگاه حمایت کننده بازو برای تمرینات مقاومتی جهت تقویت عضلاتی که عصب دهی کامل یا ناقص دارند. در این مرحله، استفاده از بیوفیدبک و تحریک الکتریکی عضلاتی که در عملکردهای مهم نقش دارند، مهم است. استفاده از دوچرخه ثابت در افراد تتراپلژی برای تقویت جریان خون اندام تحتانی و تقویت عضله قلب نیز مفید و ضروری است. به علاوه ، راه رفتن، تحمل و استقامت عضلات اندام فوقانی و جریان خون آنها را بهبود بخشیده و در به دست آوردن حس درک فضائی اندام ها مهم است. لذا با استفاده از بریسهای حمایت کننده تنه و اندام تحتانی، باید راه رفتن را تشویق و تسهیل نمود

۵٫ کار درمان همچنین در این مرحله، آموزش تمرینات و تکنیکهای لازم به بیمار را در استفاده از وسایل کمکی و تطابقی در مواقعی که بیمار قادر به انجام یک فعالیت به طور مستقل نمی باشد را بر عهده دارد

در هنگام ترخیص بیمار برای بازگشت به خانه اماده می شود در این مرحله درمانگر علاوه بر ادامه درمان های قبلی به ارزیابی محیط منزل و مناسب سازی آن متناسب با سطح توانایی های بیمار می پردازد و تلاش می کند تا بیمار حداکثر استقلال را برای انجام فعالیت های شخصی داشته باشد

مداخلات کاردرمانی پس از ترخیص از بیمارستان همچنان ادامه دارد و درمانگر به حفظ دامنه حرکتی مفاصل، بازآموزی حسی و حرکتی و حفظ قدرت عضلانی بیماران می پردازد و با ارزیابی های مجدد انجام گرفته به میزان پیشرفت آنها پی برده و درصورت نیاز تغییرات لازمه را در برنامه درمانی اعمال می کند