مهارت های حرکتی ظریف و بهبود آن با کاردرمانی

در طی دوران رشد کودکان الگوهای حرکتی درشت را کسب می کنند و به تدریج بازی ها و سرگرمی های مختلفی را تجربه می کنند.بازی هایی مانند نقاشی کردن، درست کردن گردنبند مرواریدی، بازی با سنگ ها و مهره ها و.. همگی فعالیت هایی هستند که به رشد مهارت های ظریف در کودکان کمک می کنند اما منظور از مهارت های ظریف دست چیست؟ کودکان با ضعف در انجام حرکات ظریف چه نشانه هایی دارند؟کاردرمانی چگونه به بهبود عملکرد های دستی کودکان کمک می کند؟ما در این مقاله تلاش کرده ایم تا به این پرسش ها و سوالات مشابه پاسخ دهیم

مهارت های حرکتی ظریف ( Fine motor skills) چیست؟

اصطلاح حرکت ظریف ( fine motor)  به معنای عضلات کوچک است. مهارت های حرکتی ظریف شامل استفاده از عضلات کوچک در انگشتان، دست و بازو برای دست ورزی، کنترل و استفاده از وسایل و اشیا می‌باشد. هماهنگی چشم و دست، که در آن فرد از بینایی برای کنترل حرکات و فعالیت های عضلات کوچک استفاده می‌کند، نیز از دیگر اجزای مهم رشد مهارت های حرکتی ظریف می‌باشد.فعالیت هایی نظیر گرفتن مداد، ترسیم کردن و نوشتن،نخ کردن مهره ها،قیچی کردن و..از جمله این مهارت ها هستند.

اهمیت رشد حرکات ظریف در کودکان

توانایی های حرکتی ظریف اساسی برای همه فعالیت هایی است که کودک در آینده انجام می دهد. رشد این مهارت ها از دوران نوزادی آغاز می شود. نوزاد کوچک دستش را برای گرفتن اسباب بازی دراز می کند و آن را به دهان می برد.تکه های کوچک غذا را بین دو دست جا به جا می کند و یا با تکان دادن جغجغه به صدای آن گوش می دهد همه این فعالیت ها زمینه ساز رشد مهارت های شناختی کودک خواهند بود.مهارت های حرکتی ظریف پیش نیاز اساسی برای خواندن و نوشتن در مدرسه هستند و در کسب مهارت های اولیه ادبیات، ریاضی و مراقبت از خود از قبیل لباس پوشیدن و نظافت شخصی نقش دارند. هنگامی که کودکان در سال‌های پیش‌دبستانی و دبستان هستند، مهارت های حرکتی ظریف آن‌ها به ارتقاء مهارت های ریاضی و ادبیات کمک خواهد کرد، همچنین به مشارکت در فعالیت های پیچیده تر مانند تمرینات هنر ویا کاردستی، بازی های فکری، فعالیت های ساخت و ساز با استفاده از مکعب و بازی های ساخت و ساز تبلیغاتی، استفاده از کامپیوتر و نواختن الات موسیقی کمک خواهد کرد. کودکانی که در مهارت های حرکتی ظریف مشکل دارند ممکن است دچار ناامیدی و اعتماد به نفس پایین شوند زیرا قادر به اجرای تکالیف روزمره مانند ترسیم یا قیچی کردن همانند سایر همسالان خود نیستند. اغلب کودکانی که تکالیف حرکتی ظریف را مشکل می‌بینند در این تکالیف به دلیل ناامیدی، خستگی و ترس از شکست مشارکت نمی‌کنند. نقص در مهارت های حرکتی ظریف و عدم درمان به موقع آن می تواند زمینه ساز بروز مشکلاتی از جمله اختلال یادگیری در دوران تحصیل شود.

پیش نیاز رشد مهارت های حرکتی ظریف چیست؟

همانطوری که مشخص است مهارت های حرکتی ظریف از حرکات دست و انگشتان منشا می گیرند بنا بر این رشد مهارت های دستی پیش نیاز اساسی در فعالیت های ظریف خواهند بود.دست عضوی بسیار مهم در عملکرد متقابل انسان با محیط است و هر درجه ناتوانی در انجام مهارت های دستی می تواند اثر نامطلوب بر ارتباط بین فرد و محیط داشته باشد.مهارت های دستی الگوهایی هستند که به طور طبیعی و به منظور افزایش دقت عملکرد به اطلاعات حس لامسه و بینایی وابسته هستند و در صورتی که پیام های حسی _ حرکتی به درستی دریافت شوند کودک می تواند فعالیت های ظریف دستی را به خوبی انجام دهد

الگوهای اصلی تشکیل دهنده مهارت های دستی عبارتند از:

۱٫دست یابی(reach): حرکت بازو، ثبات شانه و حرکت دست به منظورتماس با یک شئ

۲٫گرفتن( grasp): در دست گرفتن یک شئ

۳٫حمل کردن یک شی(carry): انتقال یک شئ که در دست است از یک مکان به جایی دیگر

۴٫رها کردن(release): انداختن ارادی وسیله ای که در دست است در زمان و مکان مشخص

۵٫دستکاری درون دست(in_ hand manipulation): جابه جایی و تنظیم شئ بین انگشتان مانند جا به جا کردن مهره پلاستیکی در دست

۶٫مهارت های دو دستی(bilateral hand use): به کار بردن هر دو دست جهت انجام یک فعالیت مانند گرفتن صفحه کاغذ و قیچی کردن با دست دیگر

علاوه بر موارد ذکر شده آناتومی صحیح دست،دامنه حرکتی مفاصل اندا فوقانی،قدرت و تون عضلانی مناسب، مهارت های بینایی و یکپارچگی حسی نیز از جمله عوامل تاثیر گذار در انجام مهارت های حرکتی ظریف هستند

رشد مهارت های حرکتی ظریف

نوزادان و کودکان نو پا مهارت های حرکتی ظریف را با سرعت خاص خودشان کسب می کنند.کودکان معمولا از اوایل یک تا دو ماهگی شروع به دست یابی به این مهارت ها می کنند و در دوران پیش دبستانی و دبستان یادگیری سایر مهارت ها را ادامه می دهند

رشد مهارت های حرکتی ظریف از نوزادی تا یک سالگی

اکثر نوزادان در  دو یا سه ماهگی دستشان را در دهان می برند و در این سن دست ها را آزاد تر نگه می دارند.در حدود چهار تا شش ماهگی کودک می آموزد که چه طور اسباب بازی اش را از یک دست به دست دیگر بدهد و یا با گرفتن جغجغه کوچک در دو دستش با آن بازی کند. از شش ماهگی به بعد به تدریج شروع به گرفتن اشیا با انگشتانش می کند، اشیا را با دستش فشار می دهد، انگشتانش را به هم می زند و از انگشت اشاره برای لمس اجسام استفاده می کند. بین نه تا دوازده ماهگی کودک می آموزد چه طور به تنهایی غذا های انگشتی را با دست بخورد (برداشتن تکه های کوچک غذا) و برای برداشتن اشیا ریز از انگشت شست و اشاره استفاده می کند

رشد حرکات ظریف تا دو سالگی

تا دو سالگی کودک به تدریج بازی کردن با بلوک های مکعبی را تجربه می کند و با آن ها برج می سازد،با قاشق غذا می خورد،خط خطی می کند و یک صفحه کاغذ را ورق می زند

مهارت های حرکتی ظریف از دو تا چهار سالگی

• دستگیره در را می چرخاند

• دست هایش را می شوید

• زیپ لباس را باز می کند و می بندد

• در قوطی ها را بر می دارد و سر جایش می بندد

• نخ کردن مهره ها را انجام می دهد

• دکمه های لباس را باز و بسته می کند

• از قیچی برای بریدن استفاده می کند

نشانه های ضعف در مهارت های حرکتی ظریف

مهارت های حرکتی ظریف با بزرگ تر شدن کودک رشد می کند و پیچیده تر می شود.ضعف در انجام این مهارت ها در هر سنی به شکل خاصی بروز می کند. کودک ۳ ساله ای که هنوز مداد در دست نمی گیرد، در انجام فعالیت هایی مانند غذا خوردن و یا پوشیدن لباس هایش ضعیف است و تمایلی برای مشارکت در آنها ندارد، دچارضعف در انجام حرکات ظریف است.ناتوانی و ضعف در باز و بسته کردن زیپ و دکمه،پوشیدن جوراب و لباس،گرفتن قاشق و چنگال، نقاشی کردن و مهارت های ترسیمی، بد خطی و نارسا نویسی در دوران مدرسه و..از جمله این نشانه ها هستند. اختلالاتی مانند فلج مغزی، تاخیر حرکتی، اختلال هماهنگی رشدی، مشکلات یکپارچگی حسی و… می توانند زمینه ساز ضعف در مهارت های حرکتی ظریف شوند.

کاردرمانی و بهبود مهارت های حرکتی ظریف

کاردرمانی به این کودکان کمک می کند تا با مهارت بیشتری به دستکاری اشیا بپردازند و با ارزیابی دقیق از پیش نیاز های انجام حرکات ظریف نقاط ضعف در عملکرد های دستی را تقویت و درمان می کند. کاردرمانگر با ارائه تمرینات مختلف به تقویت قدرت عضلات دست و اندام فوقانی، هماهنگی بیشتر چشم و دست و کنترل حرکات انگشتان در آنها می پردازد و در نهایت با به کارگیری تمرینات یکپارچگی حسی به بهبود عملکرد های دستی در این کودکان کمک می کند