قوز کمر (کیفوز / گوژپشتی)، علل ایجاد آن، انواع مهم، روش تشخیص، و نقش تخصصی کاردرمانی (Occupational Therapy — OT) در مدیریت و توانبخشی
چه چیزی را «قوز کمر» می‌نامیم؟
قوز کمر (Kyphosis یا هایپرکیفوز) یعنی افزایش بیش از حد قوس طبیعی ستون فقرات در ناحیهٔ توراسیک (قسمت میانی/بالای پشت) به‌صورتی که حالت «خم شده رو‌به‌جلو» یا «گوژ» در پشت ظاهر می‌شود. مقدار طبیعی قوس توراسیک حدود 20–45 درجه است؛ وقتی این میزان به‌صورت غیرطبیعی افزایش یابد، به آن کیفوز می‌گویند.
انواع اصلی کیفوز و علل هر کدام
۱. کیفوز وضعیتی (Postural kyphosis)
شایع‌ترین نوع، مخصوص نوجوانان یا افراد با وضعیت نشستن/ایستادن نامناسب (مثلاً مدت طولانی پشت میز/موبایل). مهره‌ها سالم‌اند؛ مشکل عمدتاً عضلانی-رفتاری است و با اصلاح وضعیت و تمرینات قابل‌تحسین بهبود می‌یابد.
۲. کیفوز شویرمن (Scheuermann’s kyphosis)
اختلال رشدی در نوجوانی که مهره‌ها شکل غیرطبیعی (مثل клиновид شدن) پیدا می‌کنند؛ قوز ثابت‌تر و عمیق‌تر است و نیاز به مداخلهٔ تخصصی (تمرینات هدفمند، بریس، گاهی جراحی در موارد شدید) دارد.
۳. کیفوز ناشی از پوکی استخوان / شکستگی فشاری مهره‌ها
در سالمندان (به‌ویژه زنان)، شکستگی‌های فشاری مهره‌ها به‌دلیل پوکی استخوان می‌تواند منجر به قوز شود. این نوع ممکن است با درد و کاهش قد همراه باشد و در بعضی موارد نیاز به درمان جراحی/پروسیجرهایی مثل کیفوپلاستی دارد.
۴. کیفوز مادرزادی (Congenital)
ناشی از اختلال شکل‌گیری مهره‌ها در جنین؛ از بدو تولد یا کودکی دیده می‌شود و معمولاً پیچیده‌تر است.
۵. کیفوز نوروماسکولار و دژنراتیو
بیماری‌های عصبی–عضلانی (مثل فلج مغزی، دیستروفی‌های عضلانی) یا دژنراسیون دیسک/مفاصل می‌تواند باعث تغییر در تراز ستون فقرات و کیفوز شود.
چگونه تشخیص داده می‌شود؟
معاینه بالینی: مشاهدهٔ وضعیت ایستاده/خمیده، آزمون انعطاف‌پذیری و معاینهٔ عضلات شانه/پشت.
گزارش بیمار: درد، خستگی سریع، محدودیت در فعالیت‌ها، کاهش قد.
تصویربرداری: رادیوگرافی (زاویه کیفوز توسط انگل)، گاهی MRI یا CT در مواردی که نیاز به بررسی ساختار مهره‌ها یا نخاع هست.
اصول کلی درمان (غیر جراحی)
اصلاح وضعیت و آموزش پوسچر (postural education)
تمرینات تقویتی و کششی هدفمند برای عضلات پشت (اکستانسورها)، تقویت پایینِ تراپزیوس/پاراسپاینال و کشش قفسهٔ سینه و عضلات جلویی شانه.
بریس (قوزبند) — در نوجوانان در حال رشد یا انواع شویرمن ممکن است جلوگیری از پیشرفت را تسهیل کند.
دارودرمانی/کنترل درد در صورت نیاز؛ در کیفوز ناشی از شکستگی ممکن است کیفوپلاستی یا تثبیت جراحی اندیکاسیون داشته باشد.
مداخله بین‌رشته‌ای: فیزیوتراپی، کاردرمانی، ارگونومی، در صورت نیاز جراحی.
نقش کاردرمانی (OT)
کاردرمانی در کیفوز نقش کلیدی و چندبعدی دارد. در حالی که فیزیوتراپی (PT) معمولاً روی برنامه‌های تمرینی و اصلاح بیومکانیک ستون فقرات متمرکز است، کاردرمانی به توانمندسازی فرد برای انجام فعالیت‌های روزمره با ایمنی، کمترین درد و استفادهٔ بهینه از استراتژی‌ها و وسایل کمکی می‌پردازد. در ادامه نقش‌ها و مداخلات OT را مرحله‌به‌مرحله و با مثال می‌آورم:
1) ارزیابی جامع عملکردی
بررسی فعالیت‌های روزمره (ADL) مثل پوشیدن، استحمام، لباس پوشیدن، آشپزی، نشستن طولانی پشت میز، رانندگی.
ارزیابی محیط خانه/کار: میز کار، ارتفاع صندلی، طراحی تخت، راهروها، دستگیره‌ها.
ارزیابی توان عضلانی و انعطاف‌پذیری برای تعیین محدودیت‌هایی که بر عملکرد روزمره تأثیر می‌گذارند.
هدف: شناسایی موانع عملی و طرح مداخلات هدفمند.
2) آموزش پوسچر و سبک کاری (Postural education + Work simplification)
آموزش نشستن درست (تراز لگن، حمایت کمری، قرارگیری شانه‌ها به عقب و پایین).
آموزش تکنیک‌های ایمن برای بلند کردن و جابه‌جایی اجسام (استفاده از زانو به‌جای کمر، نزدیک نگه داشتن جسم به بدن).
تبدیل فعالیت‌های روزانه به «کارِ سازگار» تا فشار روی مهره‌ها کم شود: تقسیم کار، استفاده از ابزار کمکی، تنظیم ارتفاع سطح کار.
مثال عملی: تنظیم ارتفاع میز کار و مانیتور برای کسی که با کامپیوتر زیاد کار می‌کند تا از خم شدن شدید جلوگیری شود.
3) تجویز وسایل کمکی و ارگونومی
وسایل کمکی ADL: جوراب‌پوش، کفش‌پوش آسان، ملافه/دوش‌نشین، صندلی تکیه‌دار با پشتی مناسب.
ارگونومی خانه/کار: بالابردن سطح کار آشپزخانه، صندلی با پشتی قابل تنظیم، بالشت‌های حمایتی.
تجهیزات کمکی برای ایمنی و کاهش افتادن (در افراد مسن یا کسانی که تعادل ضعیف دارند).
نتیجه: کاهش بار مکانیکی روی ناحیهٔ توراسیک و تسهیل انجام فعالیت‌ها.
4) آموزش انرژی‌نگهداری و مدیریت درد
استراتژی‌های «صرفه‌جویی در انرژی» برای جلوگیری از خستگی زودرس (مثلاً نشستن در حین انجام برخی کارها، تقسیم فعالیت‌ها).
تکنیک‌های مواجهه با درد و حفظ فعالیت: برنامه‌ریزی استراحت‌های کوتاه بین فعالیت‌ها، استفاده از کیسه یخ/گرما طبق توصیهٔ تیم درمانی.
چرا مهم؟ چون خستگی و درد می‌تواند وضعیت بدتر را تقویت کند (انحنای بیشتر و اجتناب از حرکت).
5) آموزش و همراهی در تمرینات پوسچرال (همکاری با فیزیوتراپی)
OT معمولاً برنامهٔ تمرینات را کامل نمی‌کند اما تمرینات روزمره و نکات کاربردی برای اجرای تمرینات PT را آموزش داده و تمرین‌پذیری بیمار را افزایش می‌دهد.
کمک در انتقال تمرینات به موقعیت‌های واقعی روزمره (مثلاً نحوهٔ استفاده از عضلات پشت هنگام بلند کردن ظرف‌ها در آشپزخانه).
نکته: مطالعات نشان داده‌اند که برنامه‌های تمرینی هدفمند (تمرین‌های اصلاحی) می‌توانند اندازهٔ کیفوز را کاهش دهند یا نشانه‌ها را بهبود بخشند؛ همکاری PT و OT اثربخشی را افزایش می‌دهد.
6) مداخلات بعد از جراحی (اگر لازم شود)
اگر بیمار جراحی تثبیت ستون فقرات یا اصلاح کیفوز داشته باشد، OT نقش مهمی در توانمندسازی در ADL (مثل لباس پوشیدن، حمام، خروج از تخت) و آموزش تکنیک‌های محافظت از ستون فقرات در مراحل بهبود دارد.
برنامهٔ بازتوانی مرحله‌ای برای بازگشت تدریجی به فعالیت‌های شغلی/خانگی.
7) پیشگیری و آموزش عمومی (Community / School-based)
در نوجوانان: برنامه‌های آموزشی در مدرسه دربارهٔ پوسچر، تنظیم میز و صندلی و تشویق به فعالیت بدنی منظم می‌تواند از کیفوز وضعیتی جلوگیری کند.
در سالمندان: برنامه‌های پیشگیری از پوکی استخوان و آموزش رفع خطر سقوط.
یک نمونهٔ برنامهٔ کاردرمانی برای بیمار مبتلا به کیفوز وضعیتی (قابل اجرا در کلینیک یا خانه)
جلسهٔ اول (ارزیابی 60–90 دقیقه): بررسی ADL، محیط، عکس/مشاهده پوسچر، تعیین اهداف کوتاه‌مدت/بلندمدت.
جلسهٔ دوم تا چهارم (آموزش پوسچر و ارگونومی): آموزش نشستن/ایستادن صحیح، تنظیم محیط کار، تجویز بالشت حمایتی یا تغییر صندلی. تمرین‌های کوتاه برای فعال‌سازی پایینِ تراپزیوس و اکستانسورهای پشت (همراه با فیزیوتراپ).
جلسات میانی (تمرین و تطبیق ADL): آموزش تکنیک‌های پوشیدن، حمام، آشپزی با کمترین فشار روی پشت؛ تمرین حفظ شانه‌ها به عقب در موقعیت‌های واقعی.
جلسات بعدی (پایداری و پیشگیری): برنامهٔ خودمراقبتی برای بیمار (تمرین روزانه، نکات ارگونومیک)، پیگیری ماهیانه تا تثبیت رفتارها.
(پروتکل دقیق با توجه به شدت کیفوز، منشأ آن و وضعیت کلی بیمار تنظیم می‌شود.)
OT مفید است؟ چه انتظاری داریم؟
شواهد قوی و یکپارچه برای تمام انواع کیفوز محدود است، ولی مطالعات و بازبینی‌ها نشان می‌دهند که تمرینات اصلاحی و برنامه‌های جامع (که معمولاً شامل تمرین، آموزش پوسچر و اصلاح محیط است) می‌توانند کیفوز وضعیتی و عملکرد بیمار را بهبود دهند؛ در نوجوانان و افراد مسن نتایجی از کاهش زاویه کیفوز و بهبود درد/کیفیت زندگی گزارش شده است. کیفیت مطالعات متغیر است و طرح درمان باید فردی‌سازی شود.
نکات عملی و قابل‌اجرا (خلاصه و سریع)
اگر تازه متوجه قوز شده‌اید: ابتدا با پزشک یا متخصص فیزیوتراپی/ارتوپدی برای معاینه و تصویربرداری (در صورت نیاز) مشورت کنید.
برای همه‌ٔ انواع غیرحاد: تمرینات روزانهٔ تقویت پشت + کشش جلوی شانه‌ها و آموزش پوسچر کمک‌کننده است.
OT بخواهد چه کمکی کند؟: تنظیم محیط خانه/کار، آموزش ADL ایمن، تجویز وسایل کمکی، آموزش صرفه‌جویی در انرژی و همراهی در اجرای تمرینات فیزیوتراپی.
پیشگیری: فعالیت بدنی منظم، آگاهی پوسچر، جلوگیری از وزن کم و پوکی استخوان (در سالمندان با تغذیه و دارو در صورت نیاز).
پیام بگذارید